cuexane
Paleografía:
cuexane
Grafía normalizada:
cuexane
Traducción uno:
el que rige o sustenta algún cargo, estos tres vocablos [cuexane, teputze, macuche] andan siempre juntos, ca. nocuexanecauh (9-) / persona que lleva algo en el regaço (17)
Traducción dos:
el que rige o sustenta algún cargo, estos tres vocablos [cuexane, teputze, macuche] andan siempre juntos, ca. nocuexanecauh (9-) / persona que lleva algo en el regaço (17)
Diccionario:
Sahagún Escolios
Contexto:EL QUE RIGE O SUSTENTA ALGÚN CARGO, ESTOS TRES VOCABLOS [CUEXANE, TEPUTZE, MACUCHE] ANDAN SIEMPRE JUNTOS, CA. NOCUEXANECAUH (9-)
ynic naui cap. Ytech tlatoa yn tlatocayotl
ynic ce parrapho ytech tlatoa yn tlacamecayotl.
Tatli (1), teta (*), in teta tlacamecayonelhuayutl (2), tlacamecayopeuhcayutl (3), in qualli (4) y yollo teta yiel (5), tlaceliani (6), moyolitlacoani (7), motequipachoani (8), cuexane (9), teputze (10), macuche (11).
Tlacazcaltia (12), tlacauapaua (13), teizcaltia (14), teizcalia (15), tenonotza (16), tenotza (17), tenemiliztia (18), coyauac (19) tezcatl quitemanilia (20) yn necoc (21) xapo quitequechilia (22) yn tomauac (23) ocutl (24), yn hapocyo (25), motetzontia (26), tetetzôtia (26), tlapachoa (27), tetlapachilhuia (28), monepacholtia (29), monemachtia (30), tenepacholtia (31), veca (33) tlachia (34), tetlamachia (35), tlatlalia (36), tlatecpana (37) = El 10. libro /quynto cap,/ habla de la cosas humanas
El primero parrapho (capitulo) habla de la sucesion del pare[n]tesco
Padre.
El padre es la primera rayz y cepa del parentesco: la propriedad del buen padre es ser diligente, cuidadoso, q[ue] con perseuerancia riga su casa y la sustente. El buen padre cria y mantiene a sus hijos, y dalos buena criança y doctrina, y ríñe los y dalos buenos exemplos y buenos co[n]sejos, y haze tesoro para ellos y guarda: tiene cuenta con el gasto de su casa y regla a sus hijos enel gasto, y prouee las cosas de adelante.
* El hijo del señor dize a su padre nopiltzintzin. Nopiltzintzine. la hija dize le noconetzin. Notecu. Totecu. Notecuiyo
* El hijo del principal, mercader o oficial dize a su padre. Niccauhtzin. Niccauhtzine. La hija dizele. Noconetzin.
* El hijo del labrador dize asu pa[dre] notatzin. Notecutzin. Notecutze. Tecutze. Tachitze. Tachietze. La hija dize le. Notecutzin. Tecuhtzin. tachitzin
1: padre, caso nota
2: rayz de generacion, ca. notlacamecayonelhuayo, notlacamecayonelhuayouh
3: principio del parentesco, ca. notlacamecayopeuhca, notlacamecayopeuhcayo
4: persona de buena co[n]dicion o de buen corazón
5: cosa diligente
6: idem, ca. notlacelicauh
7: persona cuidadoza
8: idem, ca. nonetequipachocauh
9: el que rige o sustenta algún cargo, estos tres vocablos andan siempre juntos, caso: nomacochecauh, noteputzecauh, nocuexanecauh
12: persona que mantiene o cria a otros. P[reterito]: onitlacazcalti
13: doctrinar o enseñar buena crianza. Pt. onitlacauapauh
14: oniteizcalti
15: idem pt. oniteizcali
16: aconsejar pt. onitenonotz
17: reprehender pt. onitenotz
18: dar buen ejemplo pt. onitenemilizti
19: espejo ancho, ca. coyauac notezcauh
20: poner algo delante de otro pt. onictemanili
21: espejo de dos hazes o polido de ambas partes
22: poner o presentar alguna cosa enhiesta delante de otro pt. onictequechili
23: cosa gruesa, ca. notomauacauh
24: hacha de teas, ca. nocouh
25: cosa humosa, ca. nopocyocauh, ha quiere decir no
26: atesorar para si pt. oninotetzonti
27: atesorar para otro pt. onitetetzonti
28: guardar su hazienda pt. onitlapacho
29: guardar algo pa[ra] otro pt. onitetlapachilhui
30: tener cuenta cô lo q? gasta pt. oninonepacholti
31: guardar para quâdo fuere menester pt. oninonemachti
32: enseñar o guardar pt. onitenepachulti
33: veca lexos, ca. noueca
34: mirar pt. onitlachix
35: disponer o repartir las cosas ordenadamête pt. onitetlamachi
36: idem o mâdar pt. onitlatlali
37: ordenar pt. onitlatecpa
(A_88r)
PERSONA QUE LLEVA ALGO EN EL REGACO (17)
Tlatoani : (*)
in tlatoani cevallo (9) hecavhyo (9), malacayo (10), puchotl (11), aveuetl (12), tequayo (13), ymacaxyo (14), tleyo (15), mavizyo (16), teyo, tocayo (16).
In qualli tlatoani, cuexane (17), teputze (18), macoche (19), temacochoani, tecentlaliani, teololoani, tlatocati, tlatqui, tlamama, tecuexanoa temacochoa, tlapachoa, tlacamacho, iceoallotitlan, yiecauhiotitlan necalaquilo teuiuiti, tepatilloti.
In tlaueliloc tlatoani, tequani (20) tzitzimitl (21), coleletli (21) ocelutl (22), cuitlachtli (23) machoni (24), tlalcauiloni, yixpänpaieooani telchioaloni, hatle ipan ittoni, yollococole (25), ixcococ (26), ixtleyo (27) tlamamauhtia, tlalli (28) quitetecuinia
= Las excelentias del señor, rey o emperador, obispo o papa, ponense por via de methaphora. Ceoallo hecauhio, quiere dezir cosa que "haze sombra", porque el mayor ha de hazer sombra a sus súbditos; malacaio, "cosa que tiene gran circuito en hazer sombra", porque el mayor ha de amparar a todos, chicos y grandes; puchotl, es un árbol que haze gran sombra y tiene muchas ramas. aveue, es de la misma manera porque el señor ha de ser semejante a estos árboles donde todos sus áditos se amparen. El mayor ha de ser reverenciable, espantable, preciado y temido de todos. El mayor que haze bien su oficio ha de llevar a sus súbditos, unos a cuestas, otros en el regaço, otros en braço; halos de allegar y tener debaxo de sus alas como la gallina a los pollos.
9: cosa que haze sombra
10: cosa redonda a manera de molino
11: una arbol asi llamado
12: otro arbol asi llamado ca.
13: cosa espantable como bestia fiera
14: persona temida y reverenciada
15: cosa como fuego. ca.
16: persona venerable y de gran acatamiento
17: persona que lleva algo en el regaço
18: persona que lleva algo a cuestas
19: persona que lleva algo en braço
20: bestia fiera.
21: demonio. ca.
22: tigre
23: oso
24: publico vellaco ca.
25: persona brava
26: persona mal ingrada
27: persona de ojos espantables ca.
28: persona que a todos desasosiega. pt.
29: persona que amenaça de pena de muerte a cada paso
(Borrador)
Fuente:
1565 Sahagún Escolio