Buscar:  
Diccionarios:
Alarcón
Arenas
Bnf_361
Bnf_362
Bnf_362bis
Carochi
CF_INDEX
Clavijero
Cortés y Zedeño
Docs_México
Durán
Guerra
Mecayapan
Molina_1
Molina_2
Olmos_G
Olmos_V
Paredes
Rincón
Sahagún Escolio
Tezozomoc
Tzinacapan
Wimmer
Palabra: Palabra exacta  Inicio Cualquier parte
En: Náhuatl Grafía normalizada Traducción
Resultados

acxoyatl 

Paleografía: acxoya[tl]
Grafía normalizada: acxoyatl
Tipo: r.n.
Traducción uno: ramo de un árbol, ca. nacxoyauh (52)
Traducción dos: ramo de un árbol, ca. nacxoyauh (52)
Diccionario: Sahagún Escolios
Contexto:RAMO DE UN ARBOL, CA. NACXOYAUH (52)

Izcatqui (1) ytlatlatollo (2), ynic mitoa yuhquin tochton yxco vetztoc metztli. Jn hin, quilmach (3) ça ic yca onneaviltiloc (4), yc conixuiuitecque (5), yc conixtlatlatzoque ; yc conixpopoloque (6) yc conixomictique (7) yn teteo ÿn iquac çatepan oquiçaco, omomanaco. Mitoa (8) yn oc youayän (9), in ayamo (10) tona, in ayamo (11) tlathui, quilmach mocentlalique (12), mononotzque (13) ÿn teteo yn vmpa teutiuacän (14), quitoque, q'molhuique (15). Tla xiualhuiän (16) teteoe aquin (17) tlatquiz, aquin tlamamaz (18). yn tonaz, yn tlathuiz ? Auh nimän ye ic yehuatl vncan (19) ontlatoa, önmixquetza (20) yn tecuciztecatl (21), q'to. teteoe ca nehuatl (22) niyez (23). Oc ceppa quitoque yn teteu, aquin (24) oc ce ? Nimän ye ic nepanotl (25) mohotta (26), q'mottitia, quimolhuia (27) quen önyez (28) hi, quen (29) tönyezque ? Ayac (30) motlapaloaya (31), yn oc ce önmixquetzaz: çän muchi (32) tlacatl momauhtiaya (33), tzinq'çaya (34). Auh amo onnezticatca (35) ÿn ce tlacatl nanavatzin (36) vncan teuan (37) tlacacticatca (38) innenonotzalo: nimän yc yehvatl connotzque ÿn teteo, quilhuiqüe. tehuatl tiyez nanavatze. Nimän q'cuitiuetz (39) yn tlatolli, quipaccaceli (40) quito, ca ye (41) qualli teteoe oännechmocnelilique (42). Nimän (43) yc compeualtique (44) in ye tlamaceua (45), moçauhq navilhuitl omextin (46) ÿn tecuciztecatl Auh nimän no yquac motlali yn tletl (47) ye tlatla (48) yn vncan tlecuilco (49) quitocayotia (50) yn tlecuilli teutexcalli. Auh in yehuatl tecuciztecatl yn ipan tlamaceuaya muchi tlaçotli (51): yn iacxoyauh (52) quetzalli (53), auh yn içacatapayol (54) teocuitlatl (55), yn iuitz (56) chalchiuitl (57), ÿnyc tlaezhuilli (58), tlaezçotilli tapachtli (59), auh yn icopal (60) vel yeh yn copalli. Auh ÿn nanavatzin (61) ÿn iacxoyauh mochiuh çan acatl (62) xoxouhqui (63), acaxoxouhqui, eeyn (64) tlalpilli (65), tlacuitlalpilli. nepan (66) chicunavi in ye muchi (67), auh yn içacatapayol çan yeeh yn ocoçacatl, auh yn iuitz çan ye no yeh ÿn mevitztli (68), auh ÿnic quezhuiaya uel yeh yn iezço, auh yn icopal çan yeh yn inanavauh (69) concocoleuaya (70). Yn omextin hin, cecentetl (71) ÿntepeuh (72) muchiuh, yn vmpa ontlamaceuhtinenca nauhyoval mitoa ÿn axcan tetepe tzacualli (73), ytzacual tonatiuh yoän yztacual metztli. Auh yn öntzonquiz nauhyoval yntlamaceualiz, niman quitlatlaçato (74), quimamayavito yn imacxoyauh yoan in ye muchi ypan otlamaceuhque. Jn hin mochiuh ye inneevalco (75), yquac in ye valyoua tlacotizque, teotizque. Auh yn iquac ye onaci youalnepantla, niman ye ic quintlamamaca (76), quinchichiua (77), quincencava: yn tecuciztecatl quimacaque yaztacon (78) mimiltic (79) yoan yxicol (80): auh yn nanaoatzin çan amatl ynic cönquailpique (81), contzonilpique ytoca yamatzon (82), yoan yamaneapanal (83), yoan yamamaxtli (84). Auh in ye iuhqui, yn ouelaçic (85) yovalnepantla, ÿn muchintin teteu quiyaualotimomanque (86) yn tlecuilli, ÿn moteneua teutexcalli, yn vncan navilhuitl otlatlac tletl, nenecoc (87) motecpänque (88): auh nepäntla (89) quimönmanqüe (90), quimonquetzque ÿn omextin hïn, moteneua ÿn tecuciztecatl yoän nanaoatzin, quixnamictimomanque (91), quixnamictimoqüetzque yn tlecuilli. Auh niman ye ic tlatoah yn teteu, quilhuique yn tecuciztecatl. O tlacuele (92) tecuciztecatle, xonhuetzi (93), xönmomayaui ÿn tleco: nimän ye ic yauh momayauiz yn tleco. Auh yn itech oaçito totonillotl (94) yn amo (95) yxnamiquiztli, yn amo yecoliztli, amo yhiyouiliztli ynic cenca vel oxoxotlac (96) tlecuilli, ovel vahualantimotlali (97), ovel motlatlali yn tletl: yc çän ommixmauhtito (98), önmotilquetzato (99), valtzinquiz (100), valtziniloth: ye no ceppa yauh tlayehecoz (1), yxquich (2) caana, yc (3) momotla, quimomaca yn tletl: auh ça (4) avelmotlapalo (5), in ye no ytech onaci totonqui, çan valtzinq'ça valtzincholoa (6), amo (7) ontlayecoa: ul? nappa. tlahelnappa (8) yn iuh quichiuh ÿn moyeheco, ça nimän ahuel önmomayauh ÿn tleco: ca çan ye vncan tlateneualli ÿn nappa. Auh yn ontlaquixti (9) nappa: nimän ye ic yeh contzatzilia (10) ÿn nanavatzin, q'lhuique ÿn teteu. Oc (11) tehuatl, oc cuel tehuatl nanaoatze, ma (12) yeh cuel. Auh ÿn nanavatzin çan (13) cen ÿn valmotlapalo, quivalcentlami (14), quivalläncua yn iyollo, valixtetënmotzolo (15): amo tle yc mixmauhti, a°. moquehquetz (16), amo motilquetz, a©. tzinquiz: çän nimän ommotlaztiuetz önmomayauhtiuetz ÿn tleco, çan ic (17) cenya: nimän ye ic tlatla, cuecuepoca (18), tzotzoyoca (19) yn inacayo. Auh yn iquac oquittac tecuciztecatl ÿn ye tlatla, quiniquac çatepän ypän önmomayauh, nimän ye no ic tlatla. Auh yn iuh conitoa, quilmach nimän no ic onevac (20) yn quauhtli quimontoquili (21), önmotlaztiuetz yn tleco, önmotlecomayauh (22), oc yehvatl no uellalac ypampan yviyo (24) cuicheuac (23), cuichectic: auh ça ontlatzacui (25) yn ocelotl (26), aocmo cenca vellala yn tletl vetzito, yc ça motlecuicuilo, motletlecuicuilo (27), motlechichino (28), aocmo cenca vellalac, ypampan çan cuicuiltic (29), motlilchachapani (40), motlilchachapatz. Jn hin quilmach vncan man (41), vncan mocuic yn tlatolli, ynic ytolo, tenevalo yn aquin tiacauh oquichtli quauhtlocelotl (42) tocayotilo: yeh yacattiuh (43) yn quauhtli mitoa, q'l ypampa yn onteyacan (45) tleco, auh ça ontlatzacuia yn ocelotl ynic mocëncamaytoa (46) quauhtlocelotl, ypampa ÿn çatepan onvetz tleco. Auh yn ye iuhqui yn omextin önmomamayauhque (47) tleco, yn iquac ye otlatlaque. Nimän yc quichixtimotecaque yn teteu yn campa (48) yeh q'çaquiuh nanauatzin yn achto onvetz tleco ynic tonaz ynic tlathui. Yn iquac ye vecauhtica (49) onoque, mochixcaonoque (50) teteu, niman ye yc peua yn tlachichiliui (51) noviyänpa (52) tlayaualo (53) yn tlauizcalli (54), yn tlatlauillotl (55): yn iuh conitoa nimän ye ic motlanquaquetza (56) yn teteu ynic quichiezque yncampa yeh quiçaq'uh tonatiuh omochiuh, noviyampa tlachixque, ahuicpa (57) tlachie (58), momalacachotinemi (59): ahcän (60) vel centetix (61) yn intlatol yn innemachiliz (62), atle (63) y vel yaca yn quitoque. Cequintin (64) momatque (65), ca mictlänpa (66) ÿn quiçaquiuh yc vmpa ytztimomanque (67): cequïntin civatlampa (68) cequintin vitztlampa (69) ytztimomanque, nouiyampa motemachique (70) ypampa ÿn çan tlayavalo tlatlavillotl. Auh yn cequintin vel vmpa ytztomomanque ÿn tlauhcopa (71), quitoque Ca (72) yeh vmpa hin ye vncan hin yn quiçaquiuh tonatiuh: yehuantin vel neltic (73) yn intlatol yn vmpa tlachixque yn vmpa mapiloque (74). Yuh q'toa yehuantin yn vmpa tlachixq quetzalcoatl yc ontetl ytoca hecatl, yoän yn totec, anoço anavatl ytecu, yoan tlatlavic tezcatlipuca, no yehuantin yn moteneua mimixcoa ÿn amo çän tlapoaltin, yoän ciua navin tiacapan, teycu, tlahcoyeua, xocoyotl. Auh yn iquac oquiçaco yn omomanaco tonatiuh, yuhquin tlapalli monenecuilotimani (75), amo (76) vel yxnamico (77), teyxmimicti (78), cenca tlanextia motonameyotia, yn itonameyo noviyampa aacitimoquetz (79), auh yn itonalmiyo noviyampa cacalac (80): Auh çatepan quiçaco ÿn tecuciztecatl quivaltocatia (81) çan ye (82) no vmpa ÿn tlauhcopa ytloc (83) önmomanaco yn tonatiuh: yn iuh onvetzque tleco, çan no yuh valquizque, valmotocatiaque. Auh yn iuh conitoa tlâtlanonotza, teçaçaçanilhuia (84) çan nêneuhqui (85) yn intlachieliz (86) mochiuh, ynic tlanextiaya: yn iquac oquimittaque teteu ÿn çan nêneuhqui yntlachieliz, niman ye no ceppa yc nenonutzalo, qüetoque. Quen (87) yezque hin, teteuhe ? cuix onteixtin (88) otlatocazque (89), onteixtïn yuh tlanextizque ? Auh ÿn teteu muchintin vallatzontecque (90), quitoque. Juh yez hin, yuh (91) muchiuaz hin ? Niman yc ce tlacatl önmotlalotiquiz (92) ÿn teteu, yc conixviuitequito (93) yn tochin in yehuatl tecuciztecatl, yc conixpopoloque (94), yc conixômictique (95) yn iuhqui axcan yc tlachie. Auh yn ye iuhqui yn iquac yc omomanaco onteyxtin, ye no cueleh ahuel (96) olini (97), ahuel otlatoca, çan momanque, motetënmanque (98): yc ye no ceppa quitoque ÿn teteu, qüentinemizque amo olini yn tonatiuh cuix tiquïnnelotinemizqüe (99) ÿn maceualti: auh yn hin matoca (100) mozcalti, ma timuchintin timiquicän. Nimän yc yeh ytequiuh önmochiuh yn hecatl ye quïnmictia yn teteu: auh yn iuh conitoa ÿn xolotl ah (1) momiquitlania, q'milhui ÿn teteu. Macamo nimiqui teteuhe. Jc cënca chocaya, vel jxpopoçavac (2), yxquatolpopoçauac (3): auh in ye itech onaci miquiztli, çan teixpampa (4) yeuac, cholo, toctitlan (5) calactiuetz (6) ypan (7) önmixeuh, yc omocueptiuetz yn toctli ome mani, maxaltic (8) yn quitocayotia millaca xolotl. Auh vncan yttoc yn toctitlan, ye no ceppa teixpampa yeuac, ye no cuele metitlan (9) calactiuetz, no yc önmocueptiuetz ÿn metl ome mani yn itoca mexolotl. Ye no ceppa yttoc, ye no cuele atlan calactiuetz axolotl mocuepato ye vel vmpa canato ynic cönmictique. Auh quitoa ÿn manel muchintin teteu önmicque, ça nel amo vel yc olin amo vel yc otlatocac ÿn teutl tonatiuh yc ytequiuh önmochiuh ÿn ehecatl, moquetz yn ehecatl, cenca molhui (10), totocac (11) yn ehecac (12), quin yehuatl vel colini (13), niman ye ic otlatoca. Auh ÿn iqüec ye otlatoca, çan vmpa ommocauh (14) ÿn metztli: quiniquac yn ocalaquito ycalaquian (15) tonatiuh, ye no cuele yc valeuac (16) ÿn metztli: yc vncän mopatilique (17), motlallotique (18) ynic ceceppa valquiça, tlacemilhuitiltia (19) yn tonatiuh, auh ÿn metztli yovaltequitl (20) quitlaça, ceyoval quitlaça yovaltequiti (21). Jc vncan hin neci, mitoa ca yehuatl tonatiuh yezquia ÿn metztli tecuciztecatl yntla yeh achto onvetzini tleco, ypampa ca yehuatl achto mixquetz ynic muchi tlaçotli ypan tlamaceuh. Nican tlami ynhin nenonotzalli, çaçanilli, in ye vecauh yc tlâtlanonutzaya veuetque, yn impiel catca. = La fabula del conejo que esta en la luna es esta: dizen que los dioses se burlaron con la luna y dieronla con un conejo en la cara, y quedole el conejo señalado en la cara; y con esto le escurecieron la cara como un cardenal; despues de esto salio para alumbrar al mundo.
Dezian que antes que huviesse dia en el mundo, que se juntaron los dioses en aquel lugar que se llama Teutioacan, que es el pueblo de Sanct Juan, entre Chicunauhtlan y Otumba. Dixeron los unos a los otros dioses: "¿Quien tendra cargo de alumbrar al mundo?" Luego a estas palabras respondio un dios que se llamava Tecuciztecatl, y dixo: "Yo tomo a cargo de alumbrar al mundo." Luego otra vez hablaron los dioses y dixeron: "¿Quien sera otro?" Luego se miraron los unos a los otros, y conferian quien seria el otro, y ninguno de ellos osava ofrecerse a aquel oficio; todos temian y se escusavan. Uno de los dioses de que no se hazia cuenta y era buboso no hablava, sino oia lo que los otros dioses dezian; y los otros hablaronle y dixeronle: "Se tú el que alumbres, bubosito;" y el de buena voluntad obedecio a lo que le mandaron, y respondio: "En merced recibo lo que me haveis mandado. Sea asi."
Y luego los dos començaron a hazer penitencia cuatro dias. Y luego encedieron fuego en el hogar, el cual era hecho en una peña que agora llaman Teutexcalli. El dios llamado Tecuciztecatl todo lo que ofrecia era precioso: en lugar de ramos ofrecia plumas ricas que se llaman quetzalli; y en lugar de pelotas de heno ofrecia pelotas de oro; y en lugar de espinas de maguey ofrecia espinas hechas de coral colorado; y el copal que ofrecia era muy bueno. Y el buboso, que se llamaba Nanaoatzin, en lugar de ramos ofrecia cañas verdes atadas de tres en tres; todas ellas llegavan a nueve; y ofrecia bolas de heno y espinas de maguey, y ensangrentavalas con su misma sangre; y en lugar de copal ofrecia las postillas de las bubas. A cada uno de estos se les edifico una torre como monte; en los mismos montes hizieron penitencia cuatro noches; agora se llaman estos montes tzacualli; estan ambos cabe el pueblo de Sanct Juan, que se llama Teutioacan. Desque se acabaron las cuatro noches de su penitencia, luego echaron por ahi los ramos y todo lo demas con que hizieron la penitencia. Esto se hizo al fin o al remante de su penitencia, cuando la noche siguiente, a la medianoche, havian de començar a hazer sus oficios.
Y ante un poco de la medianoche dieronles sus adereços. A aquel que se llama Tecuciztecatl dieron un plumaje llamado aztacomitl y una xaqueta de lienço; y al buboso, que se llama Nanaoatzin, tocaronle la cabeça con papel, que se llama amatzontli, y pusieronle una estola de papel y un maxtli de papel. Y llegada la medianoche todos los dioses se pusieron en derredor del hogar que se llama teutexcalli; en este lugar ardio el fuego cuatro dias. Ordenaronse los dichos dioses en dos rencles, unos de la una parte del fuego, otros de la otra parte, y luego los dos sobredichos se pusieron delante del fuego, las caras hazia el fuego, en medio de los rencles de los dioses, los cuales todos estavan levantados. Y luego hablaron los dioses y dixeron a Tecuciztecatl: "¡Ea, pues, Tecuciztecatl, entra tú en el fuego!" Y el luego acometio para echarse en el fuego. Y como el fuego era grande y estava muy encendido, como sintio el gran calor del fuego, huvo miedo; no oso echarse en el fuego; bolviose atras. Otra vez torno para echarse en el fuego haziendose fuerça, y llegandose detúvose; no oso echarse; cuatro vezes probo, pero nunca se oso echar.
Estava puesto mandamiento que no provarse mas de cuatro vezes; desque huvo provado cuatro vezes, los dioses luego hablaron a Nanaoatzin y dixeronle: "¡Ea, pues, Nanaoatzin, prueba tú!" Y como le huvieron hablado los dioses, esforçose y, cerrando los ojos, arremetio y echose en el fuego; y luego començo a rechinar y respendar en el fuego, como quien se asa. Y como vio Tecuciztecatl que se havia echado en el fuego y ardia, arremetio y echose en el fuego; y dizque luego una aguila entro en el fuego, y tambien se quemo, y por esso tiene las plumas hoscas o negrestinas. A la postre entro un tigre; no se quemo, sino chamuscose, y por esso quedo manchado de negro y blanco. De este lugar se tomo la costumbre de llamar a los hombres diestros en la guerra cuauhtlocelotl; y dizen primero cuauhtli, porque el aguila primero entro en el fuego; y dizese a la postre ocelotl, porque el tigre entro en el fuego a la postre del aguila. Despues que ambos se huvieron arrojado en el fuego, y despues que se huvieron quemado, luego los dioses se sentaron a esperar a que parte vendria salir el Nanaoa. Despues que estuvieron gran rato esperando, començose a parar colorado el cielo, y en toda parte aparecio la luz del alva. Y dizen que despues de esto los dioses se hincaron de rodillas para esperar a donde saldria Nanaoa hecho sol; a todas partes miravan, bolviendose en rededor, nunca acertaron a pensar ni a dezir a que parte saldria; en ninguna cosa se determinaron. Algunos pensaron que saldria de la parte del norte, y pararonse a mirar hazia el; otros, hazia el mediodia; a todas partes sospecharon que havia de salir, porque a todas partes havia resplandor del alva. Otros se pusieron a mirar hazia el oriente; dixeron: "Aqui, de esta parte, ha de salir el sol;" el dicho de estos fue verdadero. Dizen que los que miraron hacia el oriente fueron Quetzalcoal, que tambien se llama Ecatl, y otro que se llama Totec, y por otro nombre Anaoatl Itecu, y por otro nombre Tlatlauic Tezcatlipuca; y otros que se llaman mimixcoa, que son innumerables; y cuatro mugeres: la una se llama Tiacapan; la otra, Teicu; la tercera, Tlacoeoa, la cuarta, Xocoyotl.
Y cuando vino a salir el sol, parecio muy colorado; parecia que se contoneava de una parte a la otra; nadie lo pudia mirar, porque quitava la vista de los ojos. Resplandecia y echava rayos de si, en gran manera, y sus rayos se derramaron por todas partes. Y despues salio la luna en la misma parte del oriente, a par del sol; primero salio el sol, y tras el salio la luna; por la orden que entraron en el fuego, por la mesma salieron hechos sol y luna. Y dizen los que cuentan fabulas o hablillas que tenian igual luz con que alumbravan. Y desque vieron los dioses que igualmente resplandecian, hablaronse otra vez y dixeron: "¡Oh, dioses! ¿Como sera esto? ¿Sera bien que vayan ambos a la par? ¿Sera bien que igualmente alumbren?" Y los dioses dieron sentencia y dixeron: "Sea de esta manera: hagase de esta manera"; y luego uno de ellos fue corriendo y dio con un conejo en la cara a Tecuciztecatl; escureciole la cara y ofuscole el resplandor, y quedo como agora esta su cara.
Despues que huvieron salido ambos sobre la tierra, estuvieron quedos sin mudarse de un lugar, el sol y la luna; y los dioses otra vez se hablaron y dixeron: "¿Como podemos bivir? No se menea el sol. ¿Hemos de bivir entre los villanos? Muramos todos, y hagamosle que resucite por nuestra muerte." Y luego el aire se encargo de matar a todos los dioses, y matolos. Y dizese que uno, llamado Xolotl, rehusava la muerte, y dixo a los dioses: "¡Oh, dioses, no muera yo!" Y llorava en gran manera, de manera que se le hincharon los ojos de llorar; y cuando llego a el el que matava, echo a huir, ascondiose entre los maizales y bolviose y convertiose en pie de maiz que tiene dos cañas, y los labradores le llaman xolotl. Y fue visto y hallado entre los pies del maiz. Otra vez echo a huir, y se escondio entre los magueyes, y convertiose en maguey que tiene dos cuerpos, que se llama mexolotl. Otra vez fue visto, y echo a huir, y metiose en el agua, y hizose pez, que se llama axolotl; de alla le tomaron y le mataron. Y dizen que aunque fueron muertos los dioses, no por esso se movio el sol; y luego el viento començo a suflar o ventear reziamente. El le hizo moverse para que anduviesse su camino; y despues que el sol començo a caminar, la luna se estuvo queda en el lugar donde estava. Despues del sol començo la luna a andar; de esta manera se desviaron el uno del otro, y ansi salen en diversos tiempos. El sol dura un dia, y la luna trabaja en la noche o alumbra en la noche.
De aqui parece lo que se dize, que el Tecuciztecatl havia de ser sol si primero se hoviera echado en el fuego, porque el primero fue nombrado y ofrecio cosas preciosas en su penitencia.

1: estar aqui. o he aqui. pt. yz ocatca
2: nueuas o ablillas. caso. notlatlatollo
3: dizq? o dizen
4: jugar o burlar. pt. oninauilti
5: herir en la cara pt. oniteixhuitec. ixhuiuitec. oniteixtlatlatzon
6: borrar o amanzillar o raer la sobrehaz de alguna cosqa. pt. oniq?xpopolo
7: amortiguar la cara pt. oniteixômicti. onixômic
8: dezirse. pt. omito
9: antes dque començase el dia
10: âtes que respandeciese el sol. pt. otonac
11: antes que amaneciese. pt. otlathuic
12: juntarse o congregarse pt. omocêtlali
13: hablarse o entrarse ê consejo. pt. oninononotz. deliberar cômigo mismo
14: lugar asi llamado
15: dezir vnos a otros algo. pt. onicnolhui. dezir a si mis[mo]
16: venir aca. pt. oniualla
17: q?en
18: lleuar a cuestas o tener cargo de algo pt. onitlatquic. onitlamama
19: en el mismo luga o tp?o
20: presentarse alguno delante de otro pt. oninixquetz
21: nôbre pprio de vn dios y de la luna
22: yo
23: ser algo. pt. onicatca
24: quien otro?
25: Vnos a otros
26: mirarse unos a otros pt. oninohottac. mirarse por todas ptes
27: conferir être si pt. onicnottiti. conferir comigo mismo
28: como sera esto?
29: como nos determinaremos
30: n[in]guno
31 osar, o atreuerse. pret. oninotlapalo
32: todos
33: temer. pt. oninomauhti
34: escusarse pt. onitzinquiz
35: parecerse o estar eminente. pt. oninezticat[ca]
36: Nombre de vn dios que era buboso y nombre de la mesmar êfermedad.
37: con los otros
38: estar oyendo pt. onitlacacticati
39: arrebatar. pt. oniccuitiuetz.
40 recibir de buena voluntad pt. onitlapaccaceli
41: esta bien
42: hazer mrd o beñficio. pt. onitlacneli
43: luego.
44: començar. pt. onitlapeualti.
45: hazer pñia. pt. onitlamaceuh
46: ambos
47: fuego. caso. notleuh
48: arder. pt. onitlatlac
49: hogar. caso. notlecuil
50: nombrar pt. onitetocayoti
51: cosa preciosa, o rara.
52: ramo de vn arbol. caso. nacxoyauh
53: pluma rica. caso. noquetzal
54: pelota de heno. ca. noçacatapayol
55: oro cas. noteocuitl
56: espina que qualquiera. cas. nouitz
57: vn gño de piedra preciosa que es verde ca. nochalchiuh
58: cosa ensangretada
59: coral, o avanera colorada. caso. notapach
60: encienso desta tierra. ca. nocopa
61: persona bubosa
62: caña ca. nacauh
63: cosa verde, o cruda
64: de tres en tres
65: cosa atada. caso. Notlalpil. notlacuitlalpil
66: cosa iunta
67: todo
68: espina de maguei ca. novitz. nomevitz.
69: buba. caso. nonanavauh
70: leuantar algo que esta pegado a otra cosa. o desapegar. pt. oniccoleuh
71: cada vno suyo
72: torre, o cerro. ca. notepeuh
73: nombre proprio de aquellas torres. caso. notzacual
74: arrojar, o desechar pt. onictlaz. onicmayauh
75: ramate o fin de tiempo en el qual se hazia pnîa.
76: dar le vestir, o de comer a otro. pt. onictlamamacac, onictlamacac
77: atauiar o adereçar pt. onitechichiuh. onitececencauh
78: plumaje como câtaro hecho de pluma blanca de la ave q? se dize aztatl. caso. naztacon.
79: cosa roliza.
80: xaqueta sin mancas. caso. noxicol.
81: atar. o tocar la cabeça. onitequailpi. onitetzonilpi.
82: cabellos de papel. ca. namatzon.
83: stola de papel. caso. namaneapâ. namaneapanal. noneamaneapanal.
84: maxtli de papel ca. noamamaxtli
85: llegar pt. oacic.
86: cercar ê derredor. pt. onicyavalotimoman. o ponerse psonas ê cerco de alguna cosa.
87: de âbas ptes
88: ponerse en orden psonas pt. oninotecpâ.
89: en medio
90: ponerse algûas psonas en pie en lugar aparente. pt. oniquimôman. oniquimôquetz.
91: ponerse algunas psonas en pie fronteros de algunas cosa. pt. oniquixnamictimoq?tz. no se dize oniquixnamictimomâ.
92: ea pues o alto pues
93: arrojarse. pt. onôvetz. onônomayauh
94: calor. caso. nototonillo. nototoca
95: cosa no sufrible. cosa intolerable.
96: encenderse mucho el fuego. pt. oxoxotlac.
97: estar hecho gran fuego, vn gran monton de brasas. pt. ovahualantimotlali. omotlâtlali.
98: espantarse en ver el fuego. pt. oninixmauhti.
99: pararse en la carrera o en el camino. pt. oninotilquetz.
100: recular o boluer atras. pt. onivaltzinquiz. onivaltziniloth

1: prouar a hazer algo. pt. onitlayeheco.
2: esforçarse pa hazer algo. o poner todas las fuerças pa hazer algo. pt. yxquich onicahan
3: arrojarse con impeto pa hazer algo. o darse todo a van cosa. pt. yc oninomotlac. onicnomacac.
4: en ninguna manera
5: osar o ateuerse. pt. oninotlapalo.
6: saltar atras. pt. onivaltzincholo. onitzincholo.
7: no puede sufrir la pena o trabajo. pt. amo onôtlayeco. a. onoconyeco.
8: a lo mas quatro vezes.
9: cumplir o acabar. pt. onontlaquixti.
10: bozear. pt. onitetzatzili.
11: ea pues tu.
12: alto sus
13: de vna vez
14: hazer violencia a su coraçon. pt. onicualcentlami. onicuallanqua yn noyollo
15: hazer algo a cierra ojos por hazerlo sin temor. pt. onixtetêmotzolo. oninixteteppic.
16: no se parar o no cesar en el camino o en la carrera. pt. amo oninoquehquetz, amo oninotilquetz.
17: yr de vna vez. p. yc cen oniya.
18: estallar o respendar. pt. ocuecuepocac.
19: rechinar. pret. otzotzoyocac
20: partirse para yr a alguna pt. ononeuh. ononevac.
21: seguir a otro. pt. onocontoq?li.
22: arrojarse en el fuego. pret. ononnotlecomayauh.
23: cosa hosca o negrestina.
24: pluma. ca. noviyo.
25: Yr despues a la postre. pt. onontlatzacui.
26: tigre. caso. nocelouh.
27: mancharse del fuego. pt. oninotlecuicuilo. oninotletlecuicuilo.
28: chamuscarse. pt. oninotlechichino.
29: cosa mâchada.
40: Salpicar de tinta o de negro pt. oninotlilchachapani o ninotlilchachapatz..
41: tomarse. pt. oman. omocuic.
42: hombre diestro en las armas.
43: Yr delâte. pt. oniyacatia.
44: guiar. pt. oniteyacan.
46: dezirse en van palabra quauhtlocelotl. caso. noquauh. nocelouh.
47: sentarse a esperar. pt. onicchixtimotlali. onicchixtimotecac.
48: de donde o de que pte.
49: distancia de tp?o.
50: estar esperando. pt. oninochixcacatca. oninochixcaonoca.
51: pararse colorado. pt. otlachichiliuh.
52: por todas ptes.
53: ponerse en rededor o rodear. pt. otlayaualo.
54: el alua del dia. caso. notlauizcal.
55: claridad. caso. notlatlavillouh.
56: hicar las rodillas en tierra. pt. oninotlanquaquetz.
57: por todas ptes.
58: mirar. pt. onitlachix.
59: boluerse al rededor. pt. oninomalacacho.
60: de ninguna manera. o en nîgun lugar.
61: adunarse. o concertarse. pt. ocentetix.
62: pensamj[ento] ca. nonemachiliz
63: cosa no determinada.
64: algunos.
65: pensar. pt. oninoma. oninomat.
66: hazia el norte.
67: ponerse a mirar. p?. onitztimoquetz.
68: hazia el poniente.
69: hazia el medio dia.
70: esperar. pt. oninotemachi.
71: hazia el oriête.
72: en aquel lugar o en este lugar.
73: verificarse. pt. oneltic.
74: señalar con el dedo. pt. onimapilo
75: reboluerse a vna prte y a otra. pt. oninonenecuilo.
76: no es posible.
77: mirar en la cara. pt. oniquixnamic.
78: quitar la vista de los ojos. pt. oteixmimicti.
79: dilatarse. pt. oacitimoquetz.
80: êtrar por todas ptes. p. ocacalac.
81: seguir a otro. p. onictocatia.
82: en el mismo lugar.
83: cabe el o con el. ca. notloc.
84: dezir hablillas a otro. pt. oniteçaçanilhui. onitlanonotz.
85: cosa ygual a otra.
86: aparencia o gesto. ca. notlachieliz. notlachixca. notlachieya.
87: como sera esto?
88: dos iuntos.
89: andar camino. pt. onotlatocac.
90: dar sentencia. p. onitlatzontec.
91: desta manera se hara esto.
92: hujr. p. oninotlalotiquiz.
93: herir en la cara. p. oniteixhuitec.
94: estragar la cara a algun. p. oniteixpopolo.
95: afear la cara a otro. p. oniteixmicti.
96: no puede.
97: mouerse. p. onolin. oninolini.
98: pararse con firmo pposito de no mouerse mas. p. omotetêma. oninoteteuhtlali. oninoteteuhquetz.
99: mezclarse con otros. p. onitenelo.
100: resucitar con ayuda de alguno o murir porque solamête biua otro. p. teca oninozcalti

1: rehusar la muerta. p. aoninomiquitlan. am oninomiquitlan.
2: hincharse los ojos. p. onixpopoçauac.
3: hincharse los parpados de los ojos. p. onixquatolpopoçauac. oniquatoleeuac. onixeeuac.
4: huyr de alguno. pt. oteixpampaneuac. onicholo.
5: entre mayz verde.
6: êtrar de presto o subitamente. p. onicalactivetz.
7: conuertirse o tomar figura de otra cosa. p. ypan oninixeuh. ypâ oninocuep. yc oninocuep.
8: cosa doblada o caso q? esta de dos en dos en vna rayz.
9: entre los magueys.
10: poner conato o fuerça pa hazer algo. pt. oninolhui.
11: hazer algon con vehemêcia. p. onitotocac.
12: venterar. pret. oehecac.
13: mouer algo. p. onicolini.
14: quedarse en alguna parte. p. oninocauh. onônocauh.
15: su entrada del sol o el poniente. caso. nocalaquian.
16: partirse de algun lugar. pret. ononeuac. ononeuh.
17: pasar vno a otro; yendo por otro camino. p. onicpatili.
18: apartarse vna cosa de otra. p. onictlalloti.
19: dura vn dia. p. onitlacemilhuitilti.
20: el trabajo de la noche sustentar. o sufrir. pret. onictlaz.
21: trabaiar de noche. pret. oniyoualtequit.

(P_161v)

Fuente: 1565 Sahagún Escolio
Notas: [-- ]--


Entradas


acxoyatl - En: 1565 Sahagún Escolio    acxoyatl - En: 1580 CF Index    acxoyatl - En: 1598 Tezozomoc    acxoyatl - En: 1629 Alarcón    acxoyatl - En: 1780 Clavijero    acxoyatl - En: 2004 Wimmer    

Descomposición


acxoya-tl

Palabras


acxoyaatl    acxoyacaletica    acxoyacalli    acxoyacuihualiztli    acxoyacuyohualiztli    acxoyamaitl    acxoyapoztequiliztli    acxoyatema    acxoyatemaliztli    acxoyatemalo    acxoyatemaloya    acxoyatic    acxoyatl +    acxoyatlalia    acxoyatlaliaya    acxoyatlaliliztli    acxoyatlalitiuh    acxoyatototl    acxoyazaquiliztli    


aaccayotl    ac mach tlacatl    acacalotl    acacapacquilitl    acacatl    acachachacatl    acachatl    acachiquihuitl    acacocoyotl    acacoyotl    acacuahuitl    acacueyatl    acacuiyatl    acahuatototl    acaiyetl    acalcuachpancuahuitl    acalcuachpanitl    acalcuauhyollotl    acalmaitl    acalpatiotl    


acxoyaatl    acxoyamaitl    acxoyatototl    

Paleografía


acxoiatl - En: 1580 CF Index    acxoya[tl] - En: 1565 Sahagún Escolio    

Traducciones


II-83 127 128 141 183 198(2) 199(2), III-12 - En: 1580 CF Index    rama - En: 1629 Alarcón    Planta conocida de que hacen escobas - En: 1780 Clavijero    botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles. - En: 2004 Wimmer    açiprés montesino - En: 1598 Tezozomoc    ramo de un árbol, ca. nacxoyauh (52) - En: 1565 Sahagún Escolio    

Textos en Temoa

140v 113

I Tochtli xihuitl Nican ypan in yn tlahtohuani Quauhtlix oquimilhui yn Mexica ximocaltican yn oncan Tiçaapan auh yn omocaltique mochi yn ipan ce Tochtli xihuitl auh yn oconchiuhque yn incal Mexica Niman no ceppa oquimilhui yn Quauhtlix yn Mexica ximoteocaltican tamechmacazque yn iyollo yez auh niman oquipehualtique yn inteocal Mexica auh ye tlatlaco quinemiltia yn oquinyollotilique yn înteocal yn ica cuitlatl poxaqua yhuitl quimichme auh yn oquittaque Mexica yn amo qualli yn oquiyollotillique yn inteocal niman oquiquixtique oquimayauhque oquitoque amo yehuatl monequi yn ca huitztli ca yyetl ca acxoyatl yn iyollo yez auh yn iquac yn oquipantlazque


Glifos en Tlachia

MH: TETZMOLLOCAN - 387_775v

Glifo - 387_775v_39

Lectura: acxoyatl


Morfología: planta cuyas hojas se usaban en penitenc

Morfología: abeto, oyamel

Morfología: planta que se usaban en penitencias

Descomposicion: acxoya-tl

Contacto: labios

Cita: acxoyatl

https://tlachia.iib.unam.mx/glifo/387_775v_39

acxoyatl 

Paleografía: ACXOYATL
Grafía normalizada: acxoyatl
Tipo: r.n.
Traducción uno: botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Traducción dos: botanique, sapin sacré du mexique (abies religiosa) de la famille des pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Diccionario: Wimmer
Contexto:acxoyâtl *£ botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Mexicanisme, acxoyate.
Esp., abeto, oyamel.
planta conocida de que hacen escobas (Clavijero Reglas).
Angl., Sacred fir.
Allem., Heilige Tanne.
Dans une liste d'objets nécessaires au culte au tlacatecolocalco. Prim.Mem. f. 268r (Acxuyatl).
" in quihuâlittah ca cêcemmantoc in acxoyâtl in âquin quihuâlcêcemmana ", ils s'aperçoivent que les acxoyates sont dispersés, que quelqu'un vient de les disperser. Launey II 206 = Cron.Mex.16.
" quitquitihuih in acxoyâtl, yehhuâtl in âcatl xoxôuhqui îhuân huitztli ", ils vont portant des branches de pin, des roseaux verts et des épines - they went carrying fir (branches ; actually) they were green reeds and throns. Sah2,141.
" in momozco acxoyâtl quitlâliliayah inic tlamâcuîlti ilhuitl inic tzonquîza cempôhualilhuitl ", sur les autels ils placaient des branches de pin pour les cinq jours avec lesquels les vingt jours (du mois) s'achèvent - on the mounds they set fir branches in place on the five days with which the twenty-day (month) ended. Sah3,12.
" oncân quitepêhuah in tlamacazqueh in întlamahcêhuaya in huitztli ahnôzo acxoyâtl in ihcuâc cânin ontlamahcêhuayah ", c'est là que les prêtres jetaient les épines ou les branches de pin qui leur servaient à faire pénitence lorsqu'ils faisaient pénitence quelque part. Il s'agit du site dans l'enceinte sacrée nommé huitztepêhualco. Sah2,183.
" ic quihuâlmanaya in îpan acxoyâtl ôme in huitztli ", il déposait en offrande sur les branches de pin les deux épines d'agave. Sah2,198 = Prim.Mem. 255r.
* à la forme possédée.
" in nanâhuatzin in îacxoyâuh mochi zan âcatl xoxôuhqui ", Nanahuatzin n'avait pour branches de pin que des roseaux aquatiques verts. Launey II 182 = Sah7,4.
" in ontzonquîz nâuhyôhual îmmahcêhualiz niman quitlahtlâzaco quimahmayahuito in îmacxoyâuh ", quand se termine leurs quatre jours de pénitence ils vont jeter, ils rejettent chacun leurs branches de pin - they ended their four nights of penitence then they went to throw down and cast away each one their fir branches. Sah7,5.
" huâlmahcêhuah in oncân îtôcâyohcân Quinêhuayân in Tzotzompan, in huâltêmayah in îmacxoyâuh ahnôzo acxoyâtl ", ils vinrent faire pénitence à l'endroit appelé Quinehuayan Tzotzompan: c'est là qu'ils vinrent entasser leurs acxoyates, autrement dit leurs branches de pin. Launey II 206 = Cron.Mex.16.
" in quihuâltêmayah in îmacxoyâuh ", ils venaient entasser leurs branches de sapin. Chimalpahin 3ème rel II 1 f.68r.
" in îhuitz quichîuhaya châlchiuhtli in îacxoyâuh quetzalli ", il faisait ses épines en jade, ses branches de pin en plumes précieuses. W.Lehmann 1938,76 paragr. 69 (iyacxoyauh).
Fuente: 2004 Wimmer

Gran Diccionario Náhuatl [en línea]. Universidad Nacional Autónoma de México [Ciudad Universitaria, México D.F.]: 2012 [29-08-2020]. Disponible en la Web http://www.gdn.unam.mx/contexto/39351

MH: TETZMOLLOCAN - 387_775v

Elemento: centzontli


Sentido: cuatrocientos; tipo de hierba

Valor fonético: acxoyatl

https://tlachia.iib.unam.mx/elemento/03.02.13

centzontli 

Paleografía: çentzontli
Grafía normalizada: centzontli
Tipo: r.n.
Traducción uno: cuatrocientos
Traducción dos: cuatrocientos
Diccionario: Arenas
Contexto:CUATROCIENTOS
çentzontli = quatrocientos (Nombres de contar: 1, 45)

Fuente: 1611 Arenas
Notas: çe--

Gran Diccionario Náhuatl [en línea]. Universidad Nacional Autónoma de México [Ciudad Universitaria, México D.F.]: 2012 [29-08-2020]. Disponible en la Web http://www.gdn.unam.mx/contexto/12167

MH: TETZMOLLOCAN - 387_788r

Glifo - 387_788r_45

Lectura: acxoyatl


Morfología: planta cuyas hojas se usaban en penitenc

Morfología: abeto, oyamel

Morfología: planta que se usaban en penitencias

Descomposicion: acxoya-tl

Contacto: labios

Cita: âcxôyâtl

https://tlachia.iib.unam.mx/glifo/387_788r_45

acxoyatl 

Paleografía: ACXOYATL
Grafía normalizada: acxoyatl
Tipo: r.n.
Traducción uno: botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Traducción dos: botanique, sapin sacré du mexique (abies religiosa) de la famille des pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Diccionario: Wimmer
Contexto:acxoyâtl *£ botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Mexicanisme, acxoyate.
Esp., abeto, oyamel.
planta conocida de que hacen escobas (Clavijero Reglas).
Angl., Sacred fir.
Allem., Heilige Tanne.
Dans une liste d'objets nécessaires au culte au tlacatecolocalco. Prim.Mem. f. 268r (Acxuyatl).
" in quihuâlittah ca cêcemmantoc in acxoyâtl in âquin quihuâlcêcemmana ", ils s'aperçoivent que les acxoyates sont dispersés, que quelqu'un vient de les disperser. Launey II 206 = Cron.Mex.16.
" quitquitihuih in acxoyâtl, yehhuâtl in âcatl xoxôuhqui îhuân huitztli ", ils vont portant des branches de pin, des roseaux verts et des épines - they went carrying fir (branches ; actually) they were green reeds and throns. Sah2,141.
" in momozco acxoyâtl quitlâliliayah inic tlamâcuîlti ilhuitl inic tzonquîza cempôhualilhuitl ", sur les autels ils placaient des branches de pin pour les cinq jours avec lesquels les vingt jours (du mois) s'achèvent - on the mounds they set fir branches in place on the five days with which the twenty-day (month) ended. Sah3,12.
" oncân quitepêhuah in tlamacazqueh in întlamahcêhuaya in huitztli ahnôzo acxoyâtl in ihcuâc cânin ontlamahcêhuayah ", c'est là que les prêtres jetaient les épines ou les branches de pin qui leur servaient à faire pénitence lorsqu'ils faisaient pénitence quelque part. Il s'agit du site dans l'enceinte sacrée nommé huitztepêhualco. Sah2,183.
" ic quihuâlmanaya in îpan acxoyâtl ôme in huitztli ", il déposait en offrande sur les branches de pin les deux épines d'agave. Sah2,198 = Prim.Mem. 255r.
* à la forme possédée.
" in nanâhuatzin in îacxoyâuh mochi zan âcatl xoxôuhqui ", Nanahuatzin n'avait pour branches de pin que des roseaux aquatiques verts. Launey II 182 = Sah7,4.
" in ontzonquîz nâuhyôhual îmmahcêhualiz niman quitlahtlâzaco quimahmayahuito in îmacxoyâuh ", quand se termine leurs quatre jours de pénitence ils vont jeter, ils rejettent chacun leurs branches de pin - they ended their four nights of penitence then they went to throw down and cast away each one their fir branches. Sah7,5.
" huâlmahcêhuah in oncân îtôcâyohcân Quinêhuayân in Tzotzompan, in huâltêmayah in îmacxoyâuh ahnôzo acxoyâtl ", ils vinrent faire pénitence à l'endroit appelé Quinehuayan Tzotzompan: c'est là qu'ils vinrent entasser leurs acxoyates, autrement dit leurs branches de pin. Launey II 206 = Cron.Mex.16.
" in quihuâltêmayah in îmacxoyâuh ", ils venaient entasser leurs branches de sapin. Chimalpahin 3ème rel II 1 f.68r.
" in îhuitz quichîuhaya châlchiuhtli in îacxoyâuh quetzalli ", il faisait ses épines en jade, ses branches de pin en plumes précieuses. W.Lehmann 1938,76 paragr. 69 (iyacxoyauh).
Fuente: 2004 Wimmer

Gran Diccionario Náhuatl [en línea]. Universidad Nacional Autónoma de México [Ciudad Universitaria, México D.F.]: 2012 [29-08-2020]. Disponible en la Web http://www.gdn.unam.mx/contexto/39351

MH: TETZMOLLOCAN - 387_788r

Elemento: centzontli


Sentido: cuatrocientos; tipo de hierba

Valor fonético: acxoyatl

https://tlachia.iib.unam.mx/elemento/03.02.13

centzontli 

Paleografía: çentzontli
Grafía normalizada: centzontli
Tipo: r.n.
Traducción uno: cuatrocientos
Traducción dos: cuatrocientos
Diccionario: Arenas
Contexto:CUATROCIENTOS
çentzontli = quatrocientos (Nombres de contar: 1, 45)

Fuente: 1611 Arenas
Notas: çe--

Gran Diccionario Náhuatl [en línea]. Universidad Nacional Autónoma de México [Ciudad Universitaria, México D.F.]: 2012 [29-08-2020]. Disponible en la Web http://www.gdn.unam.mx/contexto/12167

Tlachia [en línea]. Universidad Nacional Autónoma de México [Ciudad Universitaria, México D.F.]: 2012 [ref del 19-03-2024]. Disponible en la Web https://tlachia.iib.unam.mx/datos-glifos/acxoyatl

Elementos en Tlachia

TELLERIANO - 385_25r

Elemento: acxoyatl


Sentido: abeto, oyamel

Valor fonético: acxoya

https://tlachia.iib.unam.mx/elemento/03.01.28

acxoyatl 

Paleografía: ACXOYATL
Grafía normalizada: acxoyatl
Tipo: r.n.
Traducción uno: botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Traducción dos: botanique, sapin sacré du mexique (abies religiosa) de la famille des pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Diccionario: Wimmer
Contexto:acxoyâtl *£ botanique, sapin sacré du Mexique (Abies religiosa) de la famille des Pinaceae dont les branches étaient utilisées pour les épreuves rituelles.
Mexicanisme, acxoyate.
Esp., abeto, oyamel.
planta conocida de que hacen escobas (Clavijero Reglas).
Angl., Sacred fir.
Allem., Heilige Tanne.
Dans une liste d'objets nécessaires au culte au tlacatecolocalco. Prim.Mem. f. 268r (Acxuyatl).
" in quihuâlittah ca cêcemmantoc in acxoyâtl in âquin quihuâlcêcemmana ", ils s'aperçoivent que les acxoyates sont dispersés, que quelqu'un vient de les disperser. Launey II 206 = Cron.Mex.16.
" quitquitihuih in acxoyâtl, yehhuâtl in âcatl xoxôuhqui îhuân huitztli ", ils vont portant des branches de pin, des roseaux verts et des épines - they went carrying fir (branches ; actually) they were green reeds and throns. Sah2,141.
" in momozco acxoyâtl quitlâliliayah inic tlamâcuîlti ilhuitl inic tzonquîza cempôhualilhuitl ", sur les autels ils placaient des branches de pin pour les cinq jours avec lesquels les vingt jours (du mois) s'achèvent - on the mounds they set fir branches in place on the five days with which the twenty-day (month) ended. Sah3,12.
" oncân quitepêhuah in tlamacazqueh in întlamahcêhuaya in huitztli ahnôzo acxoyâtl in ihcuâc cânin ontlamahcêhuayah ", c'est là que les prêtres jetaient les épines ou les branches de pin qui leur servaient à faire pénitence lorsqu'ils faisaient pénitence quelque part. Il s'agit du site dans l'enceinte sacrée nommé huitztepêhualco. Sah2,183.
" ic quihuâlmanaya in îpan acxoyâtl ôme in huitztli ", il déposait en offrande sur les branches de pin les deux épines d'agave. Sah2,198 = Prim.Mem. 255r.
* à la forme possédée.
" in nanâhuatzin in îacxoyâuh mochi zan âcatl xoxôuhqui ", Nanahuatzin n'avait pour branches de pin que des roseaux aquatiques verts. Launey II 182 = Sah7,4.
" in ontzonquîz nâuhyôhual îmmahcêhualiz niman quitlahtlâzaco quimahmayahuito in îmacxoyâuh ", quand se termine leurs quatre jours de pénitence ils vont jeter, ils rejettent chacun leurs branches de pin - they ended their four nights of penitence then they went to throw down and cast away each one their fir branches. Sah7,5.
" huâlmahcêhuah in oncân îtôcâyohcân Quinêhuayân in Tzotzompan, in huâltêmayah in îmacxoyâuh ahnôzo acxoyâtl ", ils vinrent faire pénitence à l'endroit appelé Quinehuayan Tzotzompan: c'est là qu'ils vinrent entasser leurs acxoyates, autrement dit leurs branches de pin. Launey II 206 = Cron.Mex.16.
" in quihuâltêmayah in îmacxoyâuh ", ils venaient entasser leurs branches de sapin. Chimalpahin 3ème rel II 1 f.68r.
" in îhuitz quichîuhaya châlchiuhtli in îacxoyâuh quetzalli ", il faisait ses épines en jade, ses branches de pin en plumes précieuses. W.Lehmann 1938,76 paragr. 69 (iyacxoyauh).
Fuente: 2004 Wimmer

Gran Diccionario Náhuatl [en línea]. Universidad Nacional Autónoma de México [Ciudad Universitaria, México D.F.]: 2012 [29-08-2020]. Disponible en la Web http://www.gdn.unam.mx/contexto/39351