Buscar:  
Diccionarios:
Alarcón
Arenas
Bnf_361
Bnf_362
Bnf_362bis
Carochi
CF_INDEX
Clavijero
Cortés y Zedeño
Docs_México
Durán
Guerra
Mecayapan
Molina_1
Molina_2
Olmos_G
Olmos_V
Paredes
Rincón
Sahagún Escolio
Tezozomoc
Tzinacapan
Wimmer
Palabra: Palabra exacta  Inicio Cualquier parte
En: Náhuatl Grafía normalizada Traducción
Resultados

macehualli 

Paleografía: -macehual[li]
Grafía normalizada: macehualli
Traducción uno: encomendado / encomendado cuatro cañuelas (aqui con las encía hablando), / siervo / vasallo [enfermo] / vasallo de (enfermo) / vasallo o encomendado
Traducción dos: encomendado / encomendado cuatro cañuelas (aqui con s encia hablando), / siervo / vasallo [enfermo] / vasallo de (enfermo) / vasallo o encomendado
Diccionario: Alarcón
Contexto:ENCOMENDADO
§ Tla xihualauh, chicnaupa tlatzotzonalli, chicnauhpa tlatemateloli; ma timopinauhti. / Tla xihuallauh, nonan chalchicueye, ceatl ome acatl; cetochtli, ometochtli; cemaçatl, omemaçatl; cetepatl; ometecpatl; cequetzpalli; omequetzpallin. Nonan chalchicueye, tla chicaz? xoconpopoan nomacehual; tla cana axicco, ayahualco, ma cana amolonca xoconcahuati tlallocatecutli §
Y tu, nueve veçes aporreado, nueve veces estrujado, mira no te averguençes cayendo en falta. / Ea ya, ven, mi madre la de la saya de piedras preciosas, vna agua (o la mar), dos cañas, vn conejo, dos conejos, vn venado, dos venados, un pedernal, dos pedernales, un cayman, dos caymanes. / Ola mi madre la de la saya preciosa; en que estás divertida y oçiosa; lleva a labar mi encomendado, vele a poner en algun. ojo o remanso de agua, o en algun manantial principe de la tierra.
(VI, 3 Del remedio que vsan para lo que dicen reconciliar, (390-4))

§ Tla xihualluah chicnauhtlatetzotzon, chicnauhtlatecapanil, yayauhqui coacihuiztli, xoxouhqui coacihuiztli. Ac tlacatl, ac mahuiztli in ye quixpoloa nomacehual. Tla xictotoca, tla xihuitlácotli: campa in omotecato itic in nonahualtzantecomatl [nonahualtzontecomatl] tictocaticalaquiz. Tlamacazque macuiltonalleque, ma ammopinauhtiti, coçauhqui cihuat. §
Otro achaque ay de pechos quando se abren, y este achaque suçede de trabajar demasiado con los braços, como se vee en los que caban en las minas; a este achaque como a los demas, aplican con el mismo desvario algunos simples, anido(¿?) el conjuro; los simples son el piçiete y la yauhtli, en español, yerba aniz; el conjuro es: Ven acá el nueve veçes aporreado, el nueve veçes golpeado (al piciete), y tu el verde dolor, pardo dolor, quien es tan poderoso que ya destruie y acaba a mi encomendado? ea, tu el que eres digno de estimaçion ve y echalo de alli: donde estará, estará dentro de mi encantada arca de costillas (el pecho), y en el espinaço: entrate tras la encantada cabeça, vosotros los de los çinco hados, con la parda muger haced vuestro officio, no caigais en afrenta.
(VI, 14 De lo que vsan con los enfermos abiertos de los pechos, (433))

§ Tla xihualauh chicnauhtlatetzotzonal, chicnauht1atecapanil: tla xictocaticalaqui in xoxoqui coacihuiztli. Ac tlacatl, ac mahuiztli in ye quixpoloa nomacehual. Ma çan tlen ticchiuhti, ye nican nontlapitza ihtic nochicnauh-oztoc Quitocaticalaquiz in xoxoqui coacihuiztli. §
Para el dolor de los oydos vsan generalmente del çumo del tenixiete, instilando algunas gotas dentro del oydo, acompañandolas con el conjuro siguiente: Ea ya, ven tu el nueve vezes aporreado, el nueve vezes golpeado, entra tras el verde dolor: quien es aquel tan poderoso que quiere ya destruir mi encomendado; guarte no hagas cosa con que te averguençes, que ya yo soplo aqui en mis nueve cuebas para que mi sopolo y aliento siga al verde dolor. (q. d. que le persiga y lo heche fuera).
(VI, 7 La cura de los oidos que duelen, (410))

§ Tla xihualhuia, nonan chalchicueye. Ac teotl, ac mahuiztli in ye quixpoloa nomacehual, in ye quitlatlatiznequi. §
Vn don Martin Sebastian y Çeron, veçino de Chilapa, famoso por sus embustes y superstiçiones, vsaba para las calentura y otras enfermedades de vn embuste algo differente de los referidos, siendo po requiriendo que fuese vna cosa sola remedio de muchas enfermedades, fundado en los conjuros con que le acompañaba. La mediçina era agua en el que el con sus conjuros obiesse echado doçe maiçes y mezclado el çumo de la yerba llamada atlinan. Cogia vn vaso de agua y conjurabala diziendo : A ti invoco mi madre la de las nahuas preçiosas: quien es el Dios, o quien es el tan poderoso que quiere ya destruir y sepultar a mi encomendado.
(VI, 30 Para el dicho mal de calenturas y otras enfermedades, (498))


ENCOMENDADO CUATRO CAÑUELAS (AQUI CON LAS ENCIA HABLANDO),
§ Tla xihualauh yetzintli, chicnauhtlatetzotzonali, chicnauhtlamatelolli; tla xihualhuia, yayauhque tlaqualoliztli. Tla xihualauh nocihuapo iztaccihuatl: tla xitocaticalaqui xoxoqui coacihuiztli. Ma timopinauhtiti, ma çan tlen ticchiuh: ticquixtiz in xoxoqui coacihuiztli in ye quixpoloznequi in nomacehual. / Tla xillualhuian macuiltonolleque: ticquixtizque in xoxoqui coacihuiztli; tlen ye quixpoloa in nonahualmetl ynetlayecolayan (vel) nontalyecoltzayan, hual yaotepanmitl quihuehueloa. §
Para el dolor de dientes o muelas vsan de ordinario del copal solo, precediendo como precursor el piçiete o tenexcu (¿?) que en estos casos es lo mismo, y entra el conjuro dirigido primero al dicho piciete: Ven en mi fabor, piçiete nueve vezes golpeado, nueve vezes estregado; y tu pardo dolor de mulelas, que hazes. / Ven acá, la de mi sexo, la blanca muger (siendo muger la que habla con el copal), entrate en seguimiento del verde dolor, mira no caigas en afrenta, no hagas cosa que no sea aproposito, lo que has de hazer es sacar y quitar al verde dolor que ya quiere destruir a mi encomendado quatro cañuelas (aqui con las encia hablando), hiere, saca sangre i prosigue con los dedos. / Acudid vosotros tambien, los de çinco Hados; que hemos de quitar el verde dolor, por que razon echa ya a perder mi molino encantado (los dientes o muelas, porque con ellos se muele la comida) en su ministerio, o porque haze blandear la pared hecha para la guerra o defensa.
(VI, 8 Cura del dolor de dientes, o muelas, (412))


SIERVO
§ Tla xihuallauh, tlamacazqui cecec; ticquixtiz totonqui, ticmoyollaliliz momacehual: aço oc cemilhuitl, aço oc omilhuitl mitztequipanoz, mitztlatlachpaniz. §
Otros vsan del superstiçioso ololiuhqui, y no solo para calenturas, sino para todo genero de enfermedad, y no me admira supuesto el abuso tan reçebido y assentado entre esta gente barbara, que casi todos adoran esta semilla, y attribuyendole divinidad, consiguientemente le atribuien virtud contra todas las enfermedades, y juntamente tienen creido que sobre sanarlos les reuelará la causa de la enfermedad. Entre otros vsaba deste remedio Isabel Luisa, de naçion maçateca, y aplicabalo desleido por bebida, y el conjuro que le acompaña es por modo de deprecaçion hecha al ololiuhqui, y dice assi: Ven acá, tu espiritado frio que has que quitar esta calentura, y has de consolar a tu sieruo que quiça un dia, o quiça dos dias te seruirá y barrera el lugar donde te veneraren.
(VI, 29 De la cura y embustes para las calenturas, (493))


VASALLO [ENFERMO]
§ Tlacuel, tla xihualhuian macuiltonalleque, cemithualeque, in tiquato, in ticaxoch. Ac tlacatl, ac mahuiztli in ye quitlacohua in tomacehual. Nomatca nehuatl, nitlamacazqui, ninahualtecutli: teoatentli ica tic-huitequizque, teoatentli ica ticmotlazque. §
Pues aduertiendo lo que tengo ya dicho en otras partes del nombre de tiçitl, que es sospechoso, los tales so capa de que saben curar, vsan de sus modos de superstiçion, y muchas veçes passa a echiceria y pacto con el demonio: llamados para el dolor de cabeza, lo que hazen es apretar con las manos la cabeza doliente, y esto hazen a todo genero de dolor, y apretandola diçen este conjuro: Ea ya, acudid los de los cinco hados (los dedos), que todos mirais haçia vn lado, y vosotras diosas quato, y caxoch. Quien es el poderoso y digno de veneraçion que ya destruye a nuestro bassallo? Yo soi el que hablo, el sacerdote, el prinçipe de encantos, por tanto hemos de dar con el (o con ello) en la orilla del mar y hemos de arrojallo en ella.
(VI, 4 Del tratado de las curas supersticiosas, y primero de la cabeza, (395))


VASALLO DE (ENFERMO)
§ Tla xihualhuian, nonan chalchicueye; ye tla nican xoconizcaliti yn totecuiyo imacehual. §
Pero si dicho el conjuro y hecha esta gracia y diligencia, el enfermo no se siente aliuiado, ordena vn conjuro por el agua y dice: Atiende a lo que te digo madre mia, la de la saya de pedreria, acude aqui y resucita al basallo de nuestro Señor.
(VI, 4 Del tratado de las curas supersticiosas, y primero de la cabeza, (397))


VASALLO O ENCOMENDADO
§ Nomatca nehuatl nitlamacazqui. Tla xihualauh, nonan chalchicueye: nomatca nehuatl nitlamacazqui. Tla xihualhuia, nohueltiuh tonacacihuatl: ye aman, yequene. Ac teotl, ac mahuiztli in ye quixpoloa nomaceual. Ma çan yhuian quiça, ma çan yhuian nechtlalcahui; ca ye nepa inchialoca, ca ye nepe in temachilo, netlacamachoyan, tlatquihuacapan. Ma quitlalcahui in icnotlacatzintli; macamo quelehui. Ma niman quiça. Cuix quinmoztla, cuix quinhuiptla in yaz? Ca, niman aman. Intlacama (¿?) yaz, intlacamo quiça, ca nehual-nicmati in tleypan nicehihuaz. §
Dicho esto conuierte la platica a los doce mayzes y diçe: Yo en persona soi el que hablo, el sacerdote. Ven acá mi madre, la de la saya de piedras preciosas, que yo soi en persona el sacerdote. Ven tu tambien mi hermana, muger sustentadora. Y que ya es tiempo, que aora finalmente. Quien es el dios o el tan poderoso que ya destruye a mi basallo, o encomendado. / Mejor será que lo que le daña se salga y baya en paz y me deje, que no faltará donde le esperen y donde le den mejor acogida, donde ay muchos regalos y abundançia de bienes; deje a en paz a este desuenturado, qué tiene que cudiçiar en el? bayase luego al punto. / Por uentura saldrá mañana, y el dia siguiente? no por cierto, sino al punto y si no saliere, queda a mi cargo el castigo exemplar que harè en el.
(VI, 30 Para el dicho mal de calenturas y otras enfermedades, (500))

Fuente: 1629 Alarcón
Notas: --- [-- ]-- Esp: í-- Esp: la--


Entradas


macehualli - En: 1547 Olmos_G    macehualli - En: 1571 Molina 1    macehualli - En: 1571 Molina 1    macehualli - En: 1571 Molina 1    macehualli - En: 1571 Molina 2    macehualli - En: 1579 Durán    macehualli - En: 1580 CF Index    macehualli - En: 1580 CF Index    macehualli - En: 1580 CF Index    macehualli - En: 1580 CF Index    macehualli - En: 1580 CF Index    macehualli - En: 1580 CF Index    macehualli - En: 1595 Rincón    macehualli - En: 1595 Rincón    macehualli - En: 1598 Tezozomoc    macehualli - En: 1611 Arenas    macehualli - En: 1629 Alarcón    macehualli - En: 1629 Alarcón    macehualli - En: 1629 Alarcón    macehualli - En: 1645 Carochi    macehualli - En: 1645 Carochi    macehualli - En: 1759 Paredes    macehualli - En: 1780 ? Bnf_361    macehualli - En: 1780 ? Bnf_361    macehualli - En: 1780 Clavijero    macehualli - En: 17?? Bnf_362    macehualli - En: 2004 Wimmer    macehualli - En: 2004 Wimmer    

Paleografía


-macehual[li] - En: 1629 Alarcón    -maçehual[li] - En: 1629 Alarcón    MAÇEGUALES - En: 1598 Tezozomoc    macehoalli - En: 1580 CF Index    macehual[li] - En: 1611 Arenas    macehual[li] - En: 1759 Paredes    maçeoalli - En: 1580 CF Index    maceoalli - En: 1580 CF Index    maceualli - En: 1580 CF Index    Maceualli - En: 1571 Molina 2    maceualli - En: 1571 Molina 1    maceualli - En: 1571 Molina 1    maceualli - En: 1571 Molina 1    Maceualli - En: 1595 Rincón    maceualli, maceual, maceualutl - En: 1547 Olmos_G    Maceualli. - En: 1780 ? Bnf_361    Maceualli. - En: 1780 ? Bnf_361    macevalli - En: 1580 CF Index    maçevalli - En: 1580 CF Index    MAHCEHUALLI - En: 2004 Wimmer    mazehualli - En: 17?? Bnf_362    mäcëhualli - En: 1645 Carochi    

Traducciones


encomendado / encomendado cuatro cañuelas (aqui con las encía hablando), / siervo / vasallo [enfermo] / vasallo de (enfermo) / vasallo o encomendado - En: 1629 Alarcón    encomendado - En: 1629 Alarcón    hombre miserable / pobre / basallo - En: 1598 Tezozomoc    II-228 - En: 1580 CF Index    merecimiento - En: 1645 Carochi    au singulier ou au plur. peut désigner l'ensemble des hommes, saisis dans leur rapport aux dieux. - En: 2004 Wimmer    desdichado / pobre - En: 1629 Alarcón    Plebeyo. Item, merecimiento - En: 1780 Clavijero    hombre vil y plebeyo (largo en las dos primeras) - En: 1595 Rincón    "Hombre del pueblo en cuanto merecido por el sacrificio de los dioses" - En: 1579 Durán    vasallo - En: 1611 Arenas    vasallo / subdito - En: 1759 Paredes    II-106 176, VI-29, VIII-41 42(2) 54 55 58 59 62 67 - En: 1580 CF Index    I-1 13 22 24 25 27 67 69, II-84 94 109 128 151 160(2) 176(2), III-23 25 59, IV-2 5 9 10 23 29 37 42 101, V-158 184, VI-2(2) 3(3) 7 8 9 17(2) 18(2) 19(4) 23 26 27 29(2) 30(2) 35 36(3) 37(2) 38(4) 39(3) 40(2) 41 43 49 51 52 64 84(2) 103(2) 144 168 175 176(3) 181 184 187 190 193 203(4) 210 241 244 245 - En: 1580 CF Index    VIII-85 - En: 1580 CF Index    vasallo. - En: 1571 Molina 2    villano no escudero o cauallero. - En: 1571 Molina 1    ombre o muger. - En: 1571 Molina 1    vasallo. - En: 1571 Molina 1    el merito (salto en la pr]I[mera]) - En: 1595 Rincón    vasallaje de maceual, o cosa que conuiene a maceual - En: 1547 Olmos_G    Hombre, ó mujer. - En: 1780 ? Bnf_361    Villano, no escudero, ó cavallero; ó vasallo. - En: 1780 ? Bnf_361    II-228, XII-38 85 104 113(2) 116(2) 118 120 121(2) 126 - En: 1580 CF Index    XII-91 - En: 1580 CF Index    Récompense, mérite. - En: 2004 Wimmer    Gente; Vasallo - En: 17?? Bnf_362    indio / vasallo / gente / hombre plebeyo / natural - En: 1645 Carochi    

Textos en Temoa

59v 1210

Çan concauhtehuaque a in tlalticpac qui ynin macehualli yn inetlamachtiliz yn teteuctin i mach aca conyaitquiz ticcauhtehuazque yn quenmanian i ohuaya ohuaya

1210. Abandonaron en la tierra la alegría del pueblo los señores. ¿Alguien acaso se la llevará? ¿Habremos de dejarla alguna vez?